محوطه تاریخی بیستون، گذری بر تاریخ ایران از دوران باستان تاکنون

جای‌جای سرزمین کهن ایران مملو از آثار تاریخی گذشتگان است، ولی در این میان برخی آثار اهمیت و جایگاهی والا پیدا کرده‌اند. محوطه تاریخی بیستون کرمانشاه یکی از همین آثار است. نام اصلی بیستون، بغستانه یعنی خداخانه (خانه خدا) بوده است که در طول تاریخ به بهستان، بهستون و سرانجام بیستون تغییر یافته است. در این منطقه غاری ماقبل تاریخ وجود دارد که «غار شکارچیان» نامیده می‌شود. بر اساس شواهد به دست آمده از این غار کهن، سکونت انسان‌ها در این منطقه به دوران پارینه‌سنگی می‌رسد. در طول تاریخ، این منطقه اهمیتی ویژه داشته است. در برهه‌ای یک جاده تجاری قدیمی که ارتباط بازرگانان ایران را با بین‌النهرین برقرار می‌کرد، از دره‌ای در جلوی کوه بیستون می‌گذشت. بقایای تاریخی محوطه بیستون به قدری غنی است که در آن آثاری از دوره‌های پیش از تاریخ و از دوران مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان، مغولان و صفویان کشف شده است.

در نقش برجسته موجود در محوطه بیستون، تصویر داریوش اول، پادشاه هخامنشی (سلطنت از 522 تا 486 پیش از میلاد) دیده می‌شود که پای بر گئوماتای مغ (بردیای دروغین) نهاده است و اهورامزدا را سپاس می‌گزارد. پیش روی او 9 تن اسیر و پشت سرش دو تن سلاحدار که کمان و نیزه او را در دست دارند، دیده می‌شوند. داریوش دستور داد چگونگی اعاده پادشاهی‌اش را روی لوح و چرم بنویسند و در سراسر کشور پخش کنند. محتوای این نامه‌ها را روی سنگ‌نوشته بیستون هم حکاکی کرده‌اند.

کتیبه بزرگ داریوش بر کوه بیستون به سه زبان بابلی، ایلامی و پارسی کهن و با خط میخی کنده شده و به عنوان مفصل‌ترین سنگ‌نوشته جهان شناخته می‌شود. کتیبه بیستون به کشف رمز از سایر خطوط کمک کرد و سرآغازی بر مطالعات باستان‌شناسی و خاورشناسی شد. این کتیبه مورخان را در کشف بخش‌هایی از تاریخ ایران باستان و اقوام و ملت‌های آن دوره کمک کرد.

از نکات اصلی‌ کتیبه‌ بیستون‌ مواردی است چون معرفی‌ داریوش‌ از زبان‌ خود او، چگونگی‌ اعاده‌ پادشاهی‌ به‌ هخامنشیان‌، شیوه‌ حکومت‌ داریوش‌، مرگ‌کمبوجیه‌، طغیان‌ گئوماتا و کشته‌ شدن‌ او، شورش‌ و طغیان‌ در بسیاری‌ از سرزمین‌ها و سرکوب‌ آن‌ها، رد ادعاهای‌ طاغیان ضد حکومت‌، هشدار نسبت‌ به‌ دروغگویی‌، دفاع‌ از راستی‌ و راستگویی‌ و اشاره‌ به‌ انتشار متن‌ کتیبه‌ در سراسر قلمرو هخامنشی‌. بررسی‌های‌ علمی‌ و فنی‌ نشان‌ داده‌ است‌ که‌ متن‌های‌ کتیبه‌ در دوره‌های‌ مختلف حکومت‌ داریوش‌ نوشته‌ شده‌ است‌.

اهمیت محوطه تاریخی فرهنگی بیستون، تنها به خاطر کتیبه کوروش نیست، بلکه در طول تاریخ، آثار دیگری در آن جا باقی مانده است:

• غار شکارچیان: در این غار کوچک، آثاری از سکونت‌ انسان‌ مربوط به دوره پارینه‌سنگی به‌ دست‌ آمده است. سفال‌هایی نیز از هزاره دوم پیش از میلاد در این ناحیه پیدا شده که از تمدن کهن مردم این دیار خبر می‌دهد.
• آثار تمدن مادها: در پای کوه بیستون آثار قلعه‌ای دیده می‌شود که مربوط به دوره مادهاست. پژوهشگران احتمال داده‌اند که بردیای دروغین در همین قلعه به دست داریوش اول و همراهانش کشته شد.
• آثار حکومت سلوکیان: از دوره سلوکیان، یک مجسمه ازهرکول(هراکلس) پهلوان افسانه‌ای یونان بر جای مانده که با موهای فر، جلوی درخت زیتون دراز کشیده است.

• آثار حکومت اشکانیان: بر دیواره بیستون و پایین‌تر از کتیبه داریوش، دو نقش‌برجسته از روزگار اشکانیان برجای مانده است. یکی از این نقش‌ها مهرداد دوم، پادشاه اشکانی (حدود 124 تا 78 قبل از میلاد) را در برابر چهار ساتراپ (استاندار) نشان می‌دهد و دیگری صحنه‌ای از یک جنگ است. این قدیمی‌ترین نقشی است که از دوره اشکانی به‌دست آمده است. بخشی از نقش مهرداد دوم را در زمان فتحعلی‌شاه قاجار محو و به جای آن وقف‌نامه‌ای از دوره قاجار را نقش کردند.

• آثار حکومت ساسانیان: از این دوره سه سرستون سنگی بزرگ در بیستون به جا مانده است. بر یک طرف این سرستون‌ها تصویر خسروپرویزو بر طرف مقابل آن اناهید (الاهه آب) نقش شده است. دو طرف دیگر سرستون را با نقش‌های برجسته‌ای از نیلوفرهای آبی تزئین کرده‌اند. با توجه به این سه سرستون، احتمالاً خسروپرویز تصمیم داشته است کاخی در این منطقه بسازد. جز این سه سرستون نشانه‌های دیگری نیز به درستی این نظر کمک می‌کند: نخست، تراشیدگی کوه در نزدیکی کتیبه‌های داریوش که به تراش فرهاد مشهور است، دوم پایه‌های پل خسرو بر رود گاماسب که به سوی تخت شیرین، در ده کیلومتری بیستون می‌رود.
• آثار حکومت صفویان: از عصر صفویه‌ (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی) آثاری‌ در بیستون‌ باقی‌ است‌، از جمله‌ پل‌ صفوی‌ که به‌ پل‌ شاه‌ عباسی‌ یا پل‌ نادرآباد معروف است و هنوز از آن‌ استفاده‌ می‌شود. همچنین کاروانسرایی معروف‌ به‌ کاروانسرای‌ شاه‌ عباسی‌ و شیخ‌ علی‌ خان‌ زنگنه‌، در روزگار شاه‌ عباس‌ دوم‌ صفوی‌ (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) ساخته‌ شده‌ است.

محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون با 1650 هکتار وسعت، در 30 کیلومتری شمال شرق شهر کرمانشاه در غرب ایران قرار دارد.